تشابه‌ها و تفاوت‌های معتزله و نومعتزله در رهیافت ادبی به قرآن

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر جامعه‌الزهرا(س)؛ دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

چکیده

معتزله و نومعتزله دو جریان فکری عقل‌گرا هستند که تفسیر ادبی قرآن را مورد عنایت ویژه قرار دادند. رویکرد ادبی معتزله در تفسیر قرآن از تفکر کلامی آنها برخاسته بود و آموزه‌هایی همانند اعتقاد به خلق قرآن و وجود مجاز و راه داشتن تأویل در آن و باور بر اعجاز قرآن، نقشی مبنایی در شکل‌گیری نگرش ادبی معتزله به تفسیر قرآن داشت؛ درحالی‌که این مؤلفه‌ها در رویکرد ادبی نومعتزله، مسائلی روبنایی بودند و رهیافت ادبی نومعتزله بیش از آنکه مبتنی بر مباحث کلامی و اعتقادی باشد، از روش‌های غربی در نقد متن پیروی می‌کرد.  نومعتزله به‌دلیل استفاده از منابع و مبانی فکری فرق مختلف کلامی و توجه به اندیشه‌ها براساس کارایی آنها در پاسخگویی به چالش‌ها، نتوانستند همانند معتزله منظومۀ فکری استواری ایجاد کنند تا بر اساس آن دیدگاه‌هایشان در امور مختلف و از جمله رویکرد ادبی به قرآن را به‌صورت مبنایی سامان دهند.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله (1383). شرح نهج البلاغه، قم: مرعشی.
  2. ابن حزم، علی بن محمد (بی تا). الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، بغداد: مکتبة المثنی.
  3. ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد (1345). مقدمه ابن خلدون، مترجم محمد پروین گنابادی، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  4. ابن سلیمان، مقاتل(1381). الاشباه و النظائر فی القرآن الکریم، مترجمان محمد روحانی و محمد علوی مقدم تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  5. ابن قتیبة، ابو محمد عبد الله بن مسلم(2006). تاویل مشکل القرآن، تحقیق سید احمد صقر، قاهره: مکتبة دار التراث.
  6. ابو زید، نصر حامد (1389). معنای متن پژوهشی در علوم قرآن ترجمه مرتضی کریمی نیا تهران: طرح نو.
  7. ابوزید، نصر حامد (1995). التفکیر فی زمن التکفیر، قاهره: مکتبة مدبولی.
  8. ابوزید، نصر حامد (1392). رهیافت ادبی به قرآن: پیشینه، نتایج و دشواری ها، ترجمه مهرداد عباسی، آینه پژوهش سال 24 شماره چهارم،  ص 17- 30
  9. ابوزید، نصر حامد(1387). رویکرد عقلانی در تفسیر قرآن: پژوهشی در مساله مجاز در قرآن از نظر معتزله؛ ترجمه احسان موسوی خلخالی؛ تهران: نیلوفر.
  10. اشعری، ابو الحسن(1400ق) مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، آلمان، ویسبادن: فرانس شتاینر.
  11. اشمیتکه زابینه (1390). «خردگرایی کلامی در دوران میانی جهان اسلام» ترجمه حمید عطایی نظری، آینه پژوهش سال 22 شماره 6 ص 7-19.
  12. امین، احمد (1964). ضحی الاسلام، ج3، قاهره: مکتبة نهضة المصریه، بیروت: دار الکتاب العربی.
  13. باقلانی ابوبکر(بی‌تا) اعجاز القرآن تحقیق سید احمد صقر، القاهره، دارالمعارف.
  14. بلبع، عبد الحکیم (بی‌تا) ادب المعتزله الی نهایة القرن الرابع الهجری، مصر: دار النهضة.
  15. البنا جمال (بی‌تا) تجدید الاسلام و اعادة تأسیس منظومة المعرفة الاسلامیة قاهره: دار الفکر الاسلامی.
  16. بنت الشاطی، عایشه عبد الرحمن (1376). اعجاز بیانی قرآن، ترجمه حسین صابری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  17. بنت الشاطی، عایشه عبد الرحمن(2004)الاعجاز البیانی للقرآن و مسائل نافع بن الازرق: دراسة قرآنیه بیانیة، قاهره: دار المعارف.
  18. بو عمران، شیخ (1382) مساله اختیار در تفکر اسلامی و پاسخ معتزله به آن ترجمه اسماعیل سعادت تهران: انتشارات هرمس.
  19. جاحظ، عمر بن بحر(بی‌تا) البیان و التبیین، تحقیق عبد السلام محمد هارون، بیروت: دار الفکر.
  20. جاحظ، عمرو بن بحر (1998) البخلا، بیروت، دارالفکر.
  21. جاحظ، عمرو بن بحر (2002) رسائل الجاحظ، تقدیم و شرح علی بو ملحم، بیروت دار و مکتبة الهلال.
  22. حسین، طه (1974) المجموعة الکاملة لمؤلفات الدکتور طه حسین ج 14، بیروت: دار الکتب البنانی.
  23. حسین، طه(1996).  فی الشعر الجاهلی قاهره: النهر للتشریع و التوزیع.
  24. حمصی، نعیم (1980) فکرة الاعجاز القرآن، بیروت: موسسة الرسالة.
  25. حنفی، حسن(1998) من العقیده الی الثورة، بیروت: دار التنویر للطباعة و النشر.
  26. الخفاجی، ابو محمد عبد الله بن سنان(1994). سرالفصاحة، تحقیق علی فودة، القاهره: مکتبة الخانجی.
  27. خلف الله، محمد احمد(1999) الفن القصصی فی القرآن الکریم، قاهره: سینا للنشر و بیروت: موسسه الانتشار العربی.
  28. خولی، امین(1995) مناهج التجدید فی النحو و البلاغه و التفسیر و الادب، قاهره: الهیئة المصریه.
  29. دتلو، خالد (1387). گرایش‌های اعتزالی در قرن بیستم، ترجمه سید مهدی حسینی و مینو ایمانی ،ماهنامه پژوهشی اطلاعات حکمت و معرفت شماره 28، ص 33-43
  30. رشید رضا، محمد (1993/ 1414ق) ؛ التفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت: دار المعرفة.
  31. رومی، فهد بن عبد الرحمن بن سلیمان (1414)؛ منهج المدرسة العقلیة الحدیثة فی التفسیر، بیروت: موسسه الرساله.
  32. زرّوق، الحسین؛ (2013). جهود الامة فی الاعجاز البیانی للقرآن الکریم المسار و المال و المکتبة، قاهره، دار السلام.
  33. زغلول سعد(1388). نقش قرآن در تکامل نقد ادبی، ترجمه علی اوسط ابراهیمی قم: موسسه بوستان کتاب.
  34. سبحانی، جعفر (1373)؛ فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، قم: توحید.
  35. شحاته، عبدالله محمود (1962/ 1382ق)؛ منهج الامام محمد عبده فی التفسیر القرآن الکریم، قاهره: نشر الرسائل الجامعیه.
  36. شرقة، ظافر بن سعید (1435ق) نهج الاعتزال فی الاتجاهات الفکریة المعاصرة، ریاض: مرکز الفکر المعاصر.
  37. شنتاوی احمد و دیگران(1933)؛ دائرة المعارف الاسلامیه، بیروت: دارالمعرفة.
  38. الشهرستانی، محمد بن عبد الکریم (2008/ 1428-1429ق)  الملل و النحل، بیروت: دار الفکر. 
  39. طبری، علی بن ربن، (1973) الدین و الدولة فی اثبات نبوة النبی محمد(ص)، تحقیق عادل نویهض، بیروت: دار الافاق الجدید.
  40.  طنطاوی، جوهری(1412ق) الجواهر فی التفسیر القرآن الکریم، بیروت: داراحیا التراث العربی.
  41. طیب حسینی، محمود(1389). تفسیر ادبی، دایرة المعارف قرآن کریم، ج8، قم: بوستان کتاب.
  42. عبد الرحیم، عبد الغفار(بی‌تا) الامام محمد عبده و منهجه فی التفسیر، قاهره: المرکز العربیی للثقافة و العلوم.
  43. عبده، محمد(1972) الاعمال الکاملة، جمع‌آوری محمد عماره، بیروت: الموسسة العربیة للدراسات و النشر.
  44. عبده، محمد(2005)، رسالة التوحید، مکتبة الاسرة.
  45. علی مراد، سلیمان (1392) سنت تفسیری برجای مانده از معتزله در تفاسیر شیعه و سنی، مترجم حمید باقری، آینه پژوهش سال 24 شماره 3، ص 5-15.
  46. غره، محمد هیثم(2009). البلاغه عند المعتزله، ابوظبی للثقافة و النشر.
  47. غزالی، محمد (2005) السنة النبویة بین اهل الفقه و اهل الحدیث، قاهره: دار الشروق.
  48. غزالی، محمد (1985)، سر تاخر العرب و المسلمین، مصر: دار الصحوة.
  49. الفاخوری، حنا و خلیل الجر (1373) تاریخ فلسفه در جهان اسلامى، ج‏1، ترجمه عبدالمحمد آیتى، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
  50. الفاضل، احمد محمد(2008) الاتجاه العلمانی المعاصر فی علوم القرآن الکریم، دمشق: مرکز الناقد الثقافی.
  51. فرا، ابو زکریا یحیی بن زیاد (1980) معانی القرآن، مصر: دارالمصریه.
  52. قاضی، عبد الجبار(بی‌تا)، المتشابه القرآن، قاهره: مکتبه التراث.
  53. قاضی، عبد الجبار (1965). المغنی فی ابواب التوحید و العدل قاهره: الدار المصریه.
  54. قاضی، عبد الجبار (بی‌تا) المحیط بالتکلیف، تحقیق عمر السید عزمی قاهره: دارالمصریه.
  55. کریمی نیا، مرتضی (1392). ریشه های تکوین نظریه اعجاز قرآن و تبیین وجوه آن در قرون نخست، پژوهش های قرآن و حدیث، سال 44 شماره اول، ص 113-144.
  56. مارتین، ریچارد؛ (1387)«سیر تاریخی اندیشه اعجاز قرآن»، مترجم علی آقایی، پژوهش‌های قرآنی 54-55، سال چهاردهم، ص 262-289.
  57. .......محمد عبده و منهجه فی دراسة العقیده(2005) نشر یافته در اسلام اون لاین در تاریخ 11/12/ 2005م.
  58. مدنی، محمد محمد و دیگران؛(1972) القرآن نظرة عصریة جدیدة، بیروت: الموسسة العربیة للدراسات و النشر.
  59. المراغی، احمد مصطفی(1950). تاریخ علوم البلاغة، مصطفی البابی الحلبی.
  60. ملاحمی خوارزمی محمود بن محمد (1386). الفائق فی اصول الدین، تحقیق ویلفرد مادلونگ و مارتین مکدرموت، تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
  61. مهدوی راد، محمد علی(بی تا) جزوه درسی اعجاز.
  62. الندیم محمد بن اسحاق(1398ق)؛ الفهرست، بیروت: دار المعرفة..
  63. نفیسی شادی (1379). عقل گرایی در تفاسیر قرن چهاردهم قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی
  64. وصفی، محمد رضا(1387) نومعتزلیان: گفتگو با نصر حامد ابوزید، عابد الجابری، محمد ارکون، حسن حنفی، تهران: نگاه معاصر.
  65. ولفسن، هری استرین(1368) فلسفه علم کلام ترجمه احمد آرام تهران: الهدی.
  66. ویلانت، رتراود (1383). جریان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شناسی تفاسیر قرآن در دوره معاصر، ترجمه مهرداد عباسی، آینه پژوهش، شماره86، 2-17.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار