جایگاه نقد سندی و متنی روایات بطن قرآن (موردکاوی روایات ذیل آیه هفتم سورۀ حجرات)

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) قزوین

چکیده

ذیل آیۀ هفتم سورۀ حجرات: «... وَاعْلَمُواْ أَنَّ فِیکمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ یطِیعُکمُ‏ْ فىِ کثِیرٍ مِّنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَ لَکنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیکمُ الْایمَانَ وَ زَینَهُ فىِ قُلُوبِکمُ‏ْ وَ کرَّهَ إِلَیکمُ الْکفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیانَ أُوْلَئک هُمُ الرَّاشِدُون‏» روایتی به دو طریق وجود دارد که یکی را کلینی در کتاب «کافی» آورده و دیگری در تفسیر منسوب به علی‌بن ابراهیم قمی ذکر شده است و در آن مقصود از کلمۀ «ایمان» در آیۀ مزبور، حضرت علی (ع) و مقصود از «کفر»، «فسوق» و «عصیان»، خلفا دانسته شده است. چون در برخورد با این‌گونه روایات که ناظر به معانی بطنی و تأویلی آیات قرآن هستند، باید با احتیاط بیشتری برخورد کرد تا مبادا روایت ناصحیحی به معصومان (ع) نسبت داده شود یا روایتی که به‌طور یقینی از معصوم (ع) صادر شده است، از روی بی‌دقتی و عدم تحقیق و تفحص لازم طرد شود، در این مقاله در صددیم نشان دهیم که علاوه بر نقد متنی، شاید نقد سندی این‌گونه روایات نیز در تشخیص روایات صحیح از غیر آن کارساز باشد. از این‌رو، در این پژوهش پس از مشخص کردن استنادات روایت، به کاوش در رجال سندها پرداخته‌‌ایم و نشان داده شده که سند این روایت به‌دلیل وجود برخی غالیان مشهور در آن ضعیف است. سپس، محتوا و دلالت روایت با بهره‌گیری از معیارهای نقد محتوایی بررسی و مشخص شده که از حیث محتوا نیز این روایت در چالش جدی با برخی از دیگر روایات و سیرۀ عملی اهل بیت (ع) است.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم.

    1. ابن ابی فراس حلی، ورّام (بی‌تا). تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (مجموعۀ ورام)، قم، انتشارات مکتبة الفقیه.
    2. ابن الغضائری، احمد‌بن الحسین (1380). رجال ابن غضائری، قم، دارالحدیث، چاپ.
    3. ابن حبان، محمد (بی‌تا). کتاب المجروحین، تحقیق: محمود ابراهیم زاید، بی‌جا، بی‌نا.
    4. ابن حجر، احمد (1404). تهذیب التهذیب، بیروت، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع ، الطبعة الأولى.
    5. ابن داوود، حسن‌بن علی (1392). رجال ابن داوود، تحقیق: السید محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، منشورات المطبعة الحیدریة.
    6. ابن شعبه الحرانی، حسن (1363). تحف العقول عن آل الرسول، تحقیق: علی اکبر الغفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین، الطبعة الثانیة.
    7. ابن عدی، عبدالله (1404). الکامل فی ضعفاء الرجال، تحقیق: سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، الطبعة الاولی.
    8. ابن معین، یحیى (بی‌تا) تاریخ ابن معین، تحقیق: عبدالله احمد حسن، بیروت، دار القلم للطباعة والنشر والتوزیع.
    9. ابن المنظور، محمدبن مکرم (1405).  لسان العرب، قم، نشر ادب حوزه.
    10. الاسترآبادی، محمد باقر (1380). الرواشح السماویة، تحقیق: غلامحسین قیصریه‌ها؛ نعمةالله الجلیلی، قم، دارالطباعة و النشر، الطبعة الاولی.
    11. اعرجی، محسن (1415). عدة الرجال، قم، مؤسسۀ اسماعیلیان، چاپ اول.
    12. البحرانی، سید هاشم، (1416). البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول.
    13. البرقی، احمدبن محمد (1330). المحاسن، تحقیق: السید جلال‌الدین الحسینی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
    14. البرقی، احمدبن محمد (بی‌تا). رجال، تهران، دانشگاه تهران.
    15. البروجردی، السید علی (1410). طرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال، تحقیق: السید مهدی الرجائی، قم، مکتبة آیة الله العظمى المرعشی النجفی، الطبعة ألاولی.
    16. البلاغی، محمد جواد (1420). آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، قم، بنیاد بعثت، چاپ اول.
    17. التستری، الشیخ محمد تقی (1419).  قاموس الرجال، تحقیق: مؤسسة النشر الاسلامیة، قم، مؤسسة النشر الاسلامیة، الطبعة الاولی.
    18. التفرشی، سید مصطفی (1418). نقد الرجال، تحقیق: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، الطبعة الأولى.
    19. الجرجانی، حسین‌بن حسن (1377). جلاء الاذهان و جلاء الاحزان، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول.
    20. الحر العاملی، محمد‌بن حسن (1414). وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، الطبعة الثانیة.
    21. الحائری التهرانی، میر سید علی (1377). مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر، تهران، دار الکتب الاسلامیة.
    22. الحسینی الشیرازی، سید محمد (1423). تبین القرآن، بیروت،‌ دارالعلوم، چاپ دوم.
    23. الحسینی، شرف‌الدین (1366). تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، قم، مدرسة الامام المهدی، الطبعة الاولی.
    24. حسینی همدانی، سید محمد حسین (1404). انوار درخشان، تهران، کتابفروشی لطفی.
    25. الخویی، ابوالقاسم (1413). معجم رجال الحدیث، بی‌جا، مرکز نشر الثقافة الاسلامیة، چاپ پنجم.
    26. رازی، حسین‌بن علی (1408). روض الجنان و روح الجنان، تحقیق: محمد جعفر یاحقی؛ محمد مهدی ناصح، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
    27. الراغب الاصفهانی، حسین (1404)، مفردات الفاظ القرآن، تهران، دفتر نشر کتاب، الطبعة الثانیة.
    28. السبزواری النجفی، محمد‌ (1419). ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، چاپ اول.
    29. سید رضی، محمد‌بن حسین (1383). نهج البلاغه، ترجمه: علی شیروانی، قم، نسیم حیات، چاپ دوم.
    30. شاکر، محمد کاظم (1376). روش‌های تأویل قرآن، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول.
    31. شبر، عبدالله (1407). الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، تحقیق: سید محمد بحرالعلوم، کویت، مکتبة الالفین، چاپ اول.
    32. الشبستری، عبدالحسین (1418). الفائق فی رواة و أصحاب الإمام الصادق (ع)، قم، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین، الطبعة الأولى.
    33. الشهید الثانی، زین‌الدین (1408). الرعایه فی علم الدرایه، تحقیق:عبدالحسین محمد علی بقال، قم، مکتبة آیةالله المرعشی، الطبعة الثانیة.
    34. صاحب معالم، حسن‌بن زین‌الدین (1411). التحریر الطاووسی، تحقیق: فاضل الجواهری، قم، مکتبة آیةالله المرعشی، الطبعةالاولی.
    35. الصادقی التهرانی، محمد (1365). الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی، چاپ دوم.
    36. الصدوق، محمد‌بن علی (1414). الإعتقادات فی دین الإمامیه، تحقیق، عصام عبد السید، بیروت، دارالمفید للطباعة و النشر و التوزیع، الطبعة الثانیة
    37. الصدوق، محمد‌بن علی (1417). الامالی، تحقیق: مؤسسة البعثة ـ قسم الدراسات الإسلامیة، تهران، مرکز الطباعة و النشر، الطبعة الاولی.
    38. الصدوق، محمد‌بن علی (1338). معانی الاخبار، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الاسلامی.
    39. صفری فروشانی، نعمت‌الله (1378). غالیان، کاوشی در جریان‌ها و برآیندها، مشهد، چاپ اول.
    40. الطباطبایی، محمد حسین (1417). المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی حوزۀ علمیه، چاپ پنجم.
    41. الطبرسی، فضل‌بن حسن (1415). مجمع البیان لعلوم القرآن، تحقیق و تعلیق: لجنة من العلماء والمحققین الأخصائیین، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، الطبعة الاولی.
    42. الطریحی، فخرالدین (1367). مجمع البحرین و مطلع النیرین، تحقیق: السید أحمد الحسینی، تهران، مکتبة النشر الثقافة الاسلامیة، الطبعة الثانیة.
    43. الطوسی، محمدبن الحسن (1404). اختیار معرفة الرجال، تحقیق: السید مهدی الرجائی، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث.
    44. الطوسی، محمدبن الحسن (1419). التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: احمد حبیب قصیر العاملی، قم، مکتبة الاعلام الاسلامی، الطبعة الاولی.
    45. الطوسی، محمدبن الحسن (1417).  الفهرست، تحقیق: جواد القیومی، بی‌جا، مؤسسة النشر الفقاهة، چاپ اول.
    46. الطوسی، محمدبن الحسن (1364). تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة، تحقیق: السید حسن الموسوی الخرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیة، الطبعة الثالثة.
    47. الطوسی، محمدبن الحسن (1415). رجال، تحقیق: جواد القیومی الإصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین، الطبعة الاولی.
    48. الطیب، سید عبدالحسین (1378). اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم.
    49. العجلی، احمدبن عبدالله (1405). معرفة الثقات، المدینة المنورة، مکتبة الدار، الطبعة الاولی.
    50. العروسی الحویزی، عبد علی (1370). نور الثقلین، تحقیق: السید هاشم الرسولی المحلاتی، قم، مؤسسة إسماعیلیان للطباعة والنشر والتوزیع، الطبعة الرابعة.
    51. العقیلی، محمدبن عمرو (1418).  الضعفاء للعقیلی، تحقیق: الدکتور عبدالمعطی أمین قلعجی، بیروت، دار الکتب العلمیة، الطبعة الثانیة.
    52. العلامه الحلی، حسن‌بن یوسف (1417). خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، تحقیق: جواد القیومی، بی‌جا، مؤسسة النشر الفقاهة، الطبعة الاولی.
    53. فرات الکوفی، ابوالقاسم (1410). تفسیر فرات، تحقیق: محمد کاظم، تهران، مؤسسة الطبع والنشر التابعة لوزارة الثقافة والإرشاد الإسلامی، الطبعة الاولی.
    54. الفراهیدی، خلیل‌بن احمد(1409). العین، تحقیق: الدکتور مهدی المخزومی؛ الدکتور إبراهیم السامرائی، تهران، دار الهجرة، الطبعة الثانیة.
    55. فضل‌الله، سید محمد حسین (1419). من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک للطباعة و النشر، چاپ دوم.
    56. القرشی، علی اکبر (1377). تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت،‌چاپ سوم.
    57. القمی، علی‌بن ابراهیم (1404). تفسیر القمی، تحقیق: السید طیب الموسوی الجواهری، قم، مؤسسة دارالکتاب للطباعة و النشر، الطبعة الثالثة.
    58. الکاشانی، ملا فتح‌الله (1366). منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران، کتابفروشی محمد حسن علمی.
    59. الکلباسی، ابوالهدی (1419). سماءالمقال فی علم الرجال، تحقیق: سید محمد الحسینی القزوینی، قم، مؤسسه ولی عصر (ع) للدراسات الاسلامیه، الطبعة الاولی.
    60. الکلینی، محمدبن یعقوب (1363). الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة.
    61. الگنابادی، سلطان محمد (1408). تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم.
    62. المازندرانی، ملا صالح (1420).  شرح اصول الکافی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول.
    63. المجلسی، محمد باقر (1403). بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، مؤسسة الوفاء، الطبعة الثانیة.
    64. المجلسی، محمد باقر (1363). مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تهران، دار الکتب الاسلامیه.
    65. المدرسی، سید محمد تقی (1419). من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین، چاپ اول.
    66. المشهدی، محمد (1368). کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، چاپ و انتشارات وزارت ارشاد، چاپ اول.
    67. المعروف الحسنی، هاشم (1398). دراسات فی الحدیث و المحدثین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، الطبعة الثانیة.
    68. المغنیه، محمد جواد (1424). الکاشف، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ اول.
    69. المفید، محمد (1414). تصحیح الاعتقادات الامامیة، تحقیق: حسین درگاهی، بیروت، دارالمفید للطباعة و النشر التوزیع، الطبعة الثانیة.
    70. المفید، محمد (1377). الفصول المختارة، ترجمه: محمدبن حسین جمال خوانسارى، تحقیق: صادق حسن‌زاده؛ علی اکبر زمانى‌نژاد، قم، انتشارات مؤمنین، چاپ اول.
    71. مکارم شیرازی، ناصر (1374). تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامی.
    72. النجاشی، احمدبن علی (1416). رجال، قم، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین، الطبعة الخامسة.
    73. النسائی، احمدبن شعیب (1406). کتاب الضعفاء و المتروکین، بیروت، دارالمعرفة للطباعة والنشر والتوزیع، الطبعة الأولى.
    74. النمازی الشاهرودی، علی (1412). مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، فرزند مؤلف، الطبعة الأولى.