برابرنهادهای واژه «وادی» در دوره‌های تاریخی ترجمه و تفسیر فارسی قرآن

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

واژۀ عربی «وادی» که برای عرب‏زبانان بیابان­نشین معنای روشنی داشت، در متون کهن فارسی به کار نرفته بود. آغاز کاربرد این واژه در آثار فارسی، به ترجمه­های کهن فارسی قرآن کریم در اواخر سدة سوم هجری برمی­گردد؛ هنگامی که مترجمان ناچار شدند برای ده کاربرد قرآنی آن، برابرنهادی بجویند. این پژوهش درصدد است دریابد در هر دوره، چه برابرنهادهایی در ترجمه و تفسیرهای فارسی قرآن به کار رفته است. مسئلۀ دیگر این مقاله، بررسی این امر است که از چه زمانی و چرا مترجمان از ترجمة این واژه دست برداشتند. همچنین پیشنهاد برابرنهادهای مناسب برای ترجمة واژة وادی در قرآن نیز در این مقاله مورد نظر است. بررسی‏ها نشان می­دهد برابرنهاد وادی در سه دوره تغییر کرده است. در دورة نخست که تا میانة سدة ششم هجری ادامه یافت، برابرنهادها معمولاً از ریشة «رود» برگرفته شده بودند. در دورة دوم که تا دورۀ معاصر ادامه یافته، غالباً وادی ترجمه نشده است. در دورۀ معاصر برابرنهاد «درّه» و «سرزمین» ترجیح داده شده­اند؛ هرچند در این دوره نیز در بسیاری از موارد این واژه ترجمه نشده باقی مانده است. نبود روابط معنایی مورد نیاز برای تثبیت کاربرد برابرنهاد وادی در زبان فارسی، که برخاسته از تفاوت تجارب زیستی فارسی‏زبانان و ساکنان شبه‏جزیره است، به‏صورت مانعی در برابر رواج برابرنهادی واحد عمل کرده است. همچنین نمی­توان هم‏زمان با حفظ دلالت­های واژة وادی، برابرنهاد واحدی برای آن در نظر گرفت و مناسب­تر آن است که با توجه سیاق معنایی هر آیه، برابرنهادی متفاوت برای ترجمة واژة وادی برگزید.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم
  2. آبان. هوشنگ (1385)، ترجمه ساده و روان قرآن کریم، تهران: فرناس.
  3. آیتی، عبدالمحمد (1367)، ترجمه قرآن، تهران: سروش.
  4. ابن‏رسته، احمد (1982م)، الاعلاق النفیسۀ، بیروت: دارالصادر.
  5. ابن‏شبه، ابوزید عمر (1368)، اخبار المدینۀ المنورۀ، قم: دار الفکر.
  6. ابن‏فقیه، احمد (1416ق)، البلدان، تصحیح یوسف الهادی، بیروت: عالم الکتب.
  7. اسفراینی، ابوالمظفر شاهفور بن طاهر (1375)، تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم، تصحیح نجیب مایل هروى و على‏اکبر الهى خراسانی، تهران: علمی فرهنگی.
  8. اسماعیلی، مهران (1392)، «شبکه مفهومی وادی در گفتمان سده­های نخست هجری. تاریخ و تمدن اسلامی»، سال نهم، شماره 17، ص3-22.
  9. امامی، ابوالقاسم (1370)، ترجمه قرآن، تهران: نگار.
  10. انوری، حسن (1381)، فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.
  11. بابا حاجیانی،‌ احمد (1383)، فرهنگ لغات قرآنی، تهران: توکلی.

12. بخارایی، محمد بن محمد بن نصر (1365). المستخلص فی ترجمان القرآن، تصحیح سید محمد علوی مقدم و رضا اشرف زاده، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء.

  1. بهبودی، محمدباقر (1369)، ترجمه قرآن، تهران: خانه آفتاب.
  2. پورجوادی، کاظم (1372)، ترجمه قرآن، تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی.
  3. جرجانی، سید شریف (1333)، ترجمان القرآن، تصحیح سید محمد دبیرسیاقی، تهران: بنیاد قرآن.
  4. جمعی از مترجمان (1356)، ترجمه تفسیر طبری، تصحیح حبیب یغمایی، تهران: توس.

17. حاج منصوری، فرامرز (1388)، ثمود، در کاظم موسوی بجنوردی (ویراستار)، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، (ج7، ص109-113)، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.

  1. حداد عادل، غلامعلی (1390)، ترجمه قرآن، مشهد: آستان قدس رضوی.
  2. حریری، محمدیوسف (1378)، فرهنگ اصطلاحات قرآنی، قم: هجرت.
  3. حلبی، علی‏اصغر (1380)، ترجمه قرآن، تهران: اساطیر.
  4. حموی، یاقوت (1383)، معجم البلدان، ترجمه علینقی منزوی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
  5. خرمشاهی، بهاءالدین (1375)، ترجمه قرآن، تهران: انتشارات جامی و انتشارات نیلوفر.
  6. دهخدا، علی‏اکبر (1377)، لغت­نامه دهخدا، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

24. رازی، ابوالفتوح (1408ق)، رَوض الجِنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد: آستان قدس.

25. رجایی بخارایی، احمدعلی (1363)، فرهنگ لغات قرآن خطی آستان قدس رضوی شماره 4 با ترجمه فارسی کهن، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

  1. رضایی، محمد (1360)، واژه­های قرآن، تهران: انتشارات مفید.
  2. سادات ناصری، سید حسن و منوچهر دانش‏پژوه. (1369)، هزار سال تفسیر فارسی، تهران: البرز.
  3. سورآبادی، ابوبکر عتیق بن محمد (1380)، تفسیر سورآبادی، تصحیح علی‏اکبر سعیدی سیرجانی. تهران: نشر نو.
  4. صادقی تهرانی، محمد (1382)، ترجمه قرآن، قم: اسوه.

30. صدرایی خویی، علی (1383)، فهرستگان نسخ خطی ترجمه­های فارسی قرآن کریم، قم: مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان‏های خارجی.

  1. صمصام شریعت، سید محمد (1386)، ترجمه قرآن، اصفهان:‌ مؤسسه فرهنگی ثامن الائمه.
  2. عادل سبزواری، محمود (1383)، لغت­نامه قرآن کریم، تهران: نشر ثالث.
  3. عمید، حسن (1371)، فرهنگ فارسی عمید، تهران: انتشارات امیرکبیر.

34. غیاثی کرمانی، سید محمدرضا (1389)، لغت­نامه قران کریم (نگاهی نو به نثر طوبی اثر علامه شعرانی)، قم: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود.

  1. فارسی، جلال‏الدین (1369)، ترجمه قرآن، تهران: انجام کتاب.
  2. فولادوند، محمدمهدی (1373)، ترجمه قرآن، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف.
  3. قادری، حیدر (1388)، فرهنگ قرآن (کردی - فارسی)، سنندج: مدارا.
  4. کلانتری، الیاس، (بی­تا)، فرهنگ لغات قرآنی، بی­جا: انتشارات بیان.
  5. گرمارودی، سیدعلی (1383)، ترجمه قرآن، تهران: قدیانی.
  6. مترجمی ناشناس (1355)، ترجمه قرآن موزه پارس، تصحیح علی رواقی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
  7. مترجمی ناشناس (1362)، قرآن قدس، تصحیح علی رواقی، تهران: موسسه فرهنگی شهید محمد رواقی.

42. مترجمی ناشناس (1364)، ترجمه قرآن نسخه مورخ 556 قمری، تصحیح محمدجعفر یاحقی، مشهد: موسسه فرهنگی شهید محمد رواقی.

  1. مترجمی ناشناس (1366)، تراجم الاعاجم، تصحیح مسعود قائمی و محمود مدبری، تهران: انتشارات اطلاعات.
  2. مترجمی ناشناس (1371)، ترجمه و تفسیر جزء عم، تصحیح مهدی درخشان، تهران: دانشگاه تهران.
  3. مترجمی ناشناس (1383)، برگردانی کهن از قرآن کریم، تصحیح علی رواقی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
  4. مترجمی ناشناس (1383)، ترجمه قرآن ماهان، تصحیح محمود مدبری، کرمان: دانشگاه شهید باهنر.
  5. مترجمی ناشناس (1386)، ترجمه­ای فارسی از قرآن مجید، تصحیح علی رواقی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  6. مجتبوی، سید جلال‏الدین (1372)، ترجمه قرآن، تهران: حکمت.

49. مرکز توسعه و ترویج فعالیت‏های قرآنی (1382)، کارنامه قرآنی جمهوری اسلامی ایران، برزین ضرغامی (ویراستار)، تهران: کتاب مبین.

  1. مشکور، محمدجواد (1357)، فرهنگ تطبیقی عربی با زبان­های سامی و ایرانی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
  2. مشیری، مهشید (1369)، فرهنگ زبان فارسی، تهران: انتشارات صدا و سیما.
  3. مصطفوی، حسن (1371)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارة الثقافه و الارشاد الاسلامی.
  4. معین، محمد (1375)، فرهنگ معین، تهران: انتشارات امیرکبیر.
  5. معینی، محسن (1392)، فرهنگ امثال و تعابیر قرآنی، تهران: فرهنگ معاصر.
  6. مفسری ناشناس (1348)، تفسیر قرآن پاک، تصحیح علی رواقی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

56. مفسری ناشناس (1349)، تفسیر قرآن مجید از نسخه محفوظ در دانشگاه کمبریج، تصحیح جلال متینی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

  1. مفسری ناشناس (1352)، تفسیر برعشری، تصحیح جلال متینی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
  2. مفسری ناشناس (1375)، بخشی از تفسیری کهن به پارسی، تصحیح آیت‏الله زاده شیرازی، بی‏جا: مرکز فرهنگی نشر قبله.
  3. مکارم شیرازی، ناصر (1373)، ترجمه قرآن، تهران: دارالقرآن کریم.
  4. میبدی، رشیدالدین احمد (1371)، کشف الاسرار و عدة الابرار، تصحیح علی‏اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.
  5. ناشناس (1344)، لسان التنزیل، تصحیح مهدی محقق، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  6. ناشناس (1359)، تفسیر مفردات قرآن، تصحیح عزیزالله جوینی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
  7. نسفی، ابوحفص نجم‏الدین محمد (1367)، تفسیر نسفی، تصحیح عزیزالله جوینی، تهران: سروش.
  8. نیشابوری، معین‏الدین (1376)، تفسیر بصائر یمینی، تصحیح علی رواقی، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.
  9. یاحقی، محمدجعفر (1361)، درّ مکنون؛ بررسی یک قرآن دستنوس مترجم مورخ 759ق، مشکوة، شماره اول، پاییز.

66. ــــــــــــــــــــــ (1374)، فرهنگنامه قرآنی: فرهنگ برابرهای فارسی قرآن بر اساس 142 نسخه خطی کهن محفوظ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی.

  1. Mccarthy, P. (2005). Wadi. In R.W. MCCOLL (Ed), Encyclopedia of World Geography (vol 1, p.977). New York: Facts on file.