کاربرد واژۀ «عشق» در نصوص دینی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فلسفه و کلام پردیس فارابی دانشگاه تهران

2 دانشیار پردیس فارابی دانشگاه تهران

چکیده

از دیرباز برخی اندیشمندان مسلمان بر سر کاربرد واژۀ «عشق» در نصوص دینی با یکدیگر اختلاف‏نظر داشته‏اند. مدعای اصلی منع‏کنندگان از کاربرد این واژه در باب متعلقات مقدس، همچون خدا، پیامبر و امامان، آن است که مفهوم این واژه صرفاً با امور مادی و نفسانی تناسب دارد و به همین دلیل در نصوص دینی از آن استفاده نشده و در برخی احادیث نیز مفهوم آن مذمت شده است؛ لیکن فلاسفه و متصوفه از روی ناآگاهی یا به قصد تخریب شریعت محمدی، آن را در قالب نظم و نثر در میان مسلمانان ترویج کرده­اند. در مقابل، برخی اهل تحقیق به اعتبار معنای لغوی واژۀ «عشق» و برخی احادیث، آن را از اسمای دائم‏ُالاضافه همچون حب و بغض دانسته­اند که به‏خودی‏خود، نه مشمول ذم­­اند و نه مشمول مدح، بلکه حُسن و قبح آنها به اعتبار متعلقشان تبیین می­شود. ازاین‏رو، در نصوص دینی نیز شاهدیم که در هر دو معنا استعمال گردیده و از قضا در باب امور ممدوح بیشتر به کار رفته است. نوشتار پیش رو درصدد تقویت دیدگاه اخیر بوده، این غایت در چهار گام ذیل سامان یافته است: الف) ریشه و معنای لغوی واژة عشق، ب) نقل و شرح احادیثی مُثبت استعمال «عشق» در باب متعلقات دینی، ج) نقل احادیث ناظر به مذمت عشق و تحلیل برداشت­های نادرست از این­گونه احادیث، د) بررسی و تحلیل نهایی دیدگاه‏های گوناگون دربارة متعلقات واژة عشق

کلیدواژه‌ها


. احسائی، احمدبن زین­الدین (1420ق)، شرح الزیارۀ الجامعۀ الکبیرۀ، با مقدّمۀ عبدالرضا ابراهیمی، بیروت: دارالمفید. 
2. ابن­بابویه، محمّدبن علی (1376ش)، امالی للصدوق، چاپ ششم، تهران: کتابچی.
3. ابن­قولویه، جعفربن محمد (1356ق)، کامل الزیارات، به تصحیح عبدالحسین امینی، نجف اشرف: دار المرتضویۀ.
4. آملی، سیّد حیدر (1368ش)، جامع الاسرار و منبع الانوار، مقدّمه از هانری کربن و عثمان یحیی، تهران: علمی و فرهنگی.
5. بنی­هاشمی، سید محمد (1385ش)، کتاب عقل، تحریر از امیرمسعود جهان­بین، تهران: نبأ.
6. التهانوی، محمد علی (1996م)، کشّاف اصطلاحات الفنون، بیروت: مکتبۀ لبنان ناشرون.
7. حسن­زادۀ آملی، حسن (1376ش)، کلمۀ علیا در توقیفیّت اسماء، چاپ سوم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
8. ـــــــــــــــــــــ (1365ش)، هزار و یک کلمه، چاپ پنجم، تهران: رجاء.
9. خلف تبریزی، محمدحسین (1361ش)، برهان قاطع، به‏اهتمام محمّد معین، تهران: امیرکبیر.
10. سجادی، سید جعفر (1373ش)، فرهنگ معارف اسلامی، چاپ سوم، تهران: دانشگاه تهران.
11. سجادی، سید ضیاءالدین (1379ش)، مقدمه­ای بر مبانی عرفان و تصوف، چاپ هشتم، تهران: سمت.
12.شریف الرضی، محمد بن حسین (1326ش)، نهج البلاغه، به تصحیح سید علینقی فیض الاسلام، تهران: چاپخانۀ آفتاب.
13. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1414ق)، نهج البلاغه، به تصحیح صبحی صالح، قم: هجرت.
14. طبرسی، فضل ­بن حسن (1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه محمدجواد بلاغی، چاپ سوم، تهران: ناصرخسرو.
15. طوسی، خواجه نصیرالدین (1375ش)، شرح الاشارات و التنبیهات، قم: نشر البلاغه.
16.ــــــــــــــــــــــــــ (1374ش)، آغاز و انجام (به ضمیمۀ تعلیقات)، تعلیقات از حسن حسن­زادۀ آملی، چاپ چهارم،تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
17. طوسی، محمد بن­ حسن (1407ق)، تهذیب الاحکام، به تصحیح حسن الموسوی الخرسان، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
18. عرشی، امتیاز علیخان (1351ش)، ترجمۀ استناد نهج البلاغۀ، به تصحیح عزیزاللّه عطاردی، چاپ دوم، تهران: بی‏نا.
19. عسکری، سید مرتضی (1388ش)، بازشناسی دو مکتب (ترجمۀ معالم المدرستین)، ترجمه و تحقیق از محمدجواد کرمی، تهران: منیر.
20. فتّال نیشابوری، محمدبن احمد (1375ش)، روضۀ الواعظین و بصیرۀ المتعظین، قم: رضی.
21. فیض کاشانی، محمدمحسن بن ­مرتضی (1386)، کلمات مکنونه، تحقیق و تصحیح از صادق حسن­زاده، چاپ دوم، قم: مطبوعات دینی.
22.ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1387)، قرۀ العیون فی اعزّ الفنون، تحقیق و تصحیح از حسن قاسمی، تهران: مدرسۀ عالی شهید مطهری.
23. قطب­الدین راوندی، سعید بن هبۀ­الله (1409ق)، الخرایج و الجرائح، قم: مؤسّسۀ الإمام المهدی (عج).
24. کربلایی، جواد بن عباس (بی­تا)، انوار السّاطعه فی شرح الزیارۀ الجامعۀ، ارجاعات از محسن اسدی، قم: دار الحدیث.
25. کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی، به تصحیح علی­اکبر غفاری و محمد آخوندی، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
26. مترجمان (1360ش)، ترجمۀ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق از رضا ستوده، تهران: فراهانی.
27. متقی هندی، علی­بن حسام­الدین (1985م)، کنز العمّال فی سنن الاقوال و الافعال، به تصحیح صفوۀ السّقا و بکری الحیانی، چاپ پنجم، بیروت: مؤسّسۀ الرسالۀ.
28. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (1403ق)، بحار الانوار الجامعۀ لدرر الاخبار الائمّۀ الاطهار، به تصحیح جمعی از محققان، چاپ دوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
29. ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1404ق)، مرآۀ العقول فی شرح اخبار الرّسول، به تصحیح هاشم رسولی محلاتی، چاپ دوم، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
30. ملاصدرا، محمد بن ابراهیم (1981م)، الحکمۀ المتعالیۀ فی الاسفار العقلیۀ الاربعۀ، چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث.
31. المناوی، محمّد المدعو بعبدالرؤوف (1972م)، فیض القدیر (شرح الجامع الصغیر)، چاپ دوم، بیروت: دارالمعرفه.
32. نمازی شاهرودی، علی (1425ق)، الاعلام الهادیة الرفیعة فی اعتبار الکتب الاربعة المنیعة، قم: دفتر نشر اسلامی.
33. نوری، حسین­بن محمدتقی (1408ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسّسۀ آل البیت (ع).
34. ــــــــــــــــــــــــــ (1413ق)، نفس الرحمان فی فضائل سلمان، تحقیق و تصحیح از ایاد کمالی اصلی، قم: پاد اندیشه.
35. همدانی، عین القضات (بی­تا)، تمهیدات، نشر الکترونیکی تاریخ ما.