نقد انگارۀ زمینه‌سازی ابن ابی‌جمهور احسایی برای اخباریگری

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری شیعه‌شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب

چکیده

برخی معتقدند که حدیث‌پژوهی ابن ابی‌جمهور احسایی در سدۀ نهم و نوع عملکرد علمی وی، زمینه‌ساز مکتب اخباریگری در سده‌های بعدی شد و با این تحلیل، احسایی را در جریان نص‌گرایان و عقل‌ستیزان جای داده‌اند. این مقاله سعی دارد با بازخوانی نوع نگاه احسایی به عقل (به‌عنوان مهم‏ترین شاخص جدایی نص‏گرایی و عقل‏گرایی) و با استناد به شواهدی از آثار کلامی، فقهی و حدیثی احسایی، او را از جرگۀ نص‏گرایان خارج و پیشتازی او برای اخباریگری را نقد کند. پس از شرح حال و آثار ابن ابی‌جمهور، تأثیرپذیری وی از مکتب کلامی ـ حدیثی حله و آرای فلاسفه، اعتماد به عقل در عقاید و عقل عملی، توجه به رابطۀ عقل و شرع و توجه به دلیل عقل به‌عنوان یکی از ادلۀ احکام، از شواهدی است که برای عقل‌گرایی ابن ابی‌جمهور و جدایی او از اخباریان طرح شده است. روش تحقیق در این نوشتار اسنادی، توصیفی و تحلیلی است که با استفاده از متون مختلف اسلامی انجام گرفته است.

کلیدواژه‌ها


  1. ابن ابی‌جمهور احسایی (1329 ق). مجلی مرآة المنجی، تهران: سنگی.
  2. ابن ابی‌جمهور احسایی (1405ق).عوالی اللئالی، دارسیدالشهداء للنشر، چاپ اول، قم.
  3. ابن ابی‌جمهور احسایی (1410ق). الاقطاب الفقهیه، محمد الحسون، قم، مکتبة النجفی.
  4. ابن ابی‌جمهور احسایی (1414ق). زاد المسافرین فی اصول الدین، تحقیق: احمد الکتانی، بیروت، مؤسسه ام‌القری.
  5. ابن ابی‌جمهور احسایی (1416ق). کاشفة الحال عن احوال الاستدلال، بیروت، مؤسسۀ ام‌القری للتحقیق و النشر.
  6. ابن ابی‌جمهور احسایی (1431ق). المناظره، قم، جمعیت و ابن ابی‌جمهور احسایی.
  7. ابن ابی‌جمهور احسایی (2013م).النور المنجی من الظلام، تحقیق: رضا یحیی‌پور فارمدی، قم، جمعیة ابن ابی‌الجمهور الاحسایی لاحیاء التراث.
  8. استرآبادی، محمد امین؛ عاملى، سید نورالدین (1426ق). الفوائد المدنیه ـ الشواهد المکیه‏، جامعۀ مدرسین، چاپ دوم، قم.
  9. اسلامی، رضا (1384). مدخل علم فقه، مرکز مدیریت حوزۀ علمیۀ قم، چاپ اول، قم.
  10. اشمیتکه، زامبیه (1380). تأثیر شمس‌الدین شهروزی بر ابن ابی‌جمهور احسایی، ترجمۀ محمدکاظم رحمتی، کتاب ماه دین، آبان و آذر.

11. اشمیتکه، زامبیه (1389). کتاب‏شناسی و نسخه‏شناسی تألیفات ابن ابی‌جمهور احسایی، ترجمۀ احمد رضا رحیمی ریسه، نسخه‏پژوهی، دفتر یکم، تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.

  1. اصفهانی، محمد حسین (1261ق). الفصول فی الاصول، تهران: سنگی.
  2. انصاری قمی، حسن (1380). مختصری دربارۀ جایگاه حدیث در میان امامیه، کتاب ماه دین، ش 49، آبان و آذر.
  3. انصاری، مرتضی (1370). فرائد الاصول، مطبوعات دینی، چاپ دوم، قم.
  4. الویری، محسن (1385). نواخباریگری، توهم یا واقعیت، پگاه حوزه، ش 187.
  5. بحرانی، حسین‌بن علی (1377ق). انوار البدرین فی تراجم علماء القطیف و الاحساء و البحرین، قم، مکتبه آیةالله المرعشی النجفی.
  6. بحرانی، یوسف‌بن احمد (1385ق). لولوة البحرین فی الاجازات و تراجم رجال الحدیث، نجف.
  7. بحرانی، یوسف‌بن احمد (1405ق). الحدائق الناضره، محقق: ایروانى، محمدتقى و مقرم‏، سید عبدالرزاق، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم‏، چاپ اول‏.

19. بحرانی، یوسف‌بن احمد (1423ق). الدّرر النجفیّه من الملتقطات الیوسفیه، محقق: گروه پژوهش دارالمصطفى لإحیاء التراث‏، دارالمصطفى لإحیاء التراث‏، چاپ اول‏، بیروت.

  1. پاکتچی، احمد (1385). مکاتب فقه امامی ایران پس از شیخ طوسی تا پایگیری مکتب حله، تهران، دانشگاه امام صادق (ع).
  2. پاکتچی، احمد، «امامت» (کلام)،دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر سید کاظم بجنوردی، تهران: مرکز دایرةالمعارف.
  3. تنکابنى‏، محمد (1369ق). قصص‏ العلماء، بی‌نا، تهران‏‏.
  4. تهرانی، آقا بزرگ (1341ق). الذریعة الی تصانیف الشیعه، تهران: مکتبة اسماعیلیان.
  5. جابری، علی حسین (1428ق). الفکر السلفی عند الشیعة الاثنا عشریة، عمان، دار مجدلاوی.
  6. جزائری، سید نعمت‌الله، جواهر العوالی، نسخۀ خطی شمارۀ 2841 در کتابخانۀ مدرسۀ مروی تهران.
  7. جعفری، محمد رضا «کلام» (1948). دایرةالمعارف الشیعی، سید حسن امین، بیروت، دارالتعارف.

27. جمعى از پژوهشگران زیر نظر هاشمى شاهرودى، سید محمود (1426ق). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع)، مؤسسۀ دائرةالمعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت (ع)، چاپ اول، قم.

  1. جنّاتى، محمد ابراهیم (1372). ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامى، تهران، کیهان، چاپ اول.
  2. جوادی آملی، عبداللّه (1375). فلسفۀ حقوق بشر، قم، اسراء.
  3. جوادی آملی، عبدالله (1381). تسنیم، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ سوم.
  4. حافظیان بابلی، ابوالفضل (1383). نسخه‏پژوهی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای ملی.

32. حر عاملی، محمد‌بن حسن (1403ق). الفوائد الطوسیه، محقق: لاجوردى، سید مهدى و درودى، محمد، قم، المطبعه العلمیه‏، چاپ اول.

  1. حر عاملى، محمد‌بن حسن (1409ق)‏. وسائل الشیعه، محقق: گروه پژوهش مؤسسۀ آل‌البیت (ع)، قم، چاپ اول.

34. حسینی، احمد (1395ق). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ عمومی حضرت آیت‌الله العظمیمرعشی، زیرنظر: محمود مرعشی، قم، کتابخانۀ حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی.

  1. حلی، ابوالقاسم جعفر‌بن الحسن (1364). المعتبر، قم، تحقیق و نشر: مؤسّسة الإمام أمیرالمؤمنین (ع).
  2. حلی، محمد‌بن منصور‌بن احمد‌بن ادریس (1410ق). السرائر؛ تحقیق ونشر: مؤسّسة النشر الإسلامی - قم، الطبعة الثانیة.
  3. خوانساری، محمدباقر (1411ق). روضات الجنّات فی أحوال العلماء والسادات، تحقیق: اسدالله إسماعیلیان، قم، مکتبة اسماعیلیان.
  4. دانش‌پژوه، محمدتقی (1345). فهرست مشکاة، تهران: انتشارات کتابخانۀ مجلس.
  5. رشدی، محمد عرسان علیان (2008م/ 1427ق ). دلیل العقل عند الشیعة الامامیة، بیروت، مرکز الحضارة لتنمیة الفکر الاسلامی.
  6. رشیدیان، غلامرضا (1376). زندگی‌نامۀ ابن ابی‌جمهور احسایی، کیهاناندیشه، ش 72، مرداد و تیر.
  7. سبحانی، محمدتقی (1374). عقل‌گرایی و نص‌گرایی در کلام اسلامی، نقد و نظر، شمارۀ 3 و 4.
  8. سبحانی، محمدتقی، عقل‌گرایی و نص‌گرایی در کلام اسلامی، نقد و نظر، ش 26.
  9. السیوطی، جلال‌الدین (بی‌تا). الوسائل الی معرفه الاوائل، محقق: العدوی، ابراهیم و عمر، علی محمد، مکتبه الخافجی.
  10. الشخص، هاشم محمد (1416ق). اعلام هجر من الماضین والمعاصرین، بیروت، مؤسسۀ ام‌القری.
  11. شریفی، احمد (1383). عقل از دیدگاه اخباریان شیعه، مجلۀ شیعه‌شناسی، سال دوم، ش ۶، تابستان.
  12. شوشتری، نورالله (قاضی) (1365). مجالس المؤمنین، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
  13. شیبی، کامل مصطفى (1374). تشیّع و تصوّف، ترجمۀ علیرضا ذکاوتى قراگزلو، امیرکبیر.
  14. صدر، محمد باقر (1410ق). المجموعه الکامله لمؤلفات السید محمد باقر الصدر، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.
  15. صدوق، محمد‌بن على (1395ق). کمال‏الدین، قم، دارالکتب الإسلامیه.
  16. صدوق، محمد‌بن على (1413ق). من لایحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، قم، چاپ دوم.
  17. طباطبایی، محمد حسین (1417 ق). المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، چاپ پنجم.

52. طوسى، محمدبن حسن (1381ق)‏، الفهرست،‏ محقق: آل بحر العلوم‏، سید محمدصادق، المکتبه الرضویه‏، چاپ اول‏، نجف اشرف، بی‌تا.

  1. طوسى، محمد‌بن حسن (1407ق)‏. تهذیب الأحکام‏، تهران، دارالکتب الإسلامیه‏، چاپ چهارم‏.

54. غفرانی، عبدالله (1434ق). فهرس مصنفات الشیخ محمد بن علی بن ابی‌جمهور الاحسائی، بیروت، جمعیة ابن ابی‌جمهور الاحسائی لاحیاء التراث.

  1. فراهیدى، خلیل‌بن احمد (1410ق). کتاب العین‏، مخزومى، مهدى و سامرائى، ابراهیم، قم، نشر هجرت‏، چاپ دوم‏.
  2. فکرت، محمد آصف (1369). فهرست الفبایی کتب خطی کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوى، مشهد، آستان قدس رضوی، کتابخانۀ مرکزى.
  3. فیض‏ کاشانى‏، محسن (1371)‏. ده‏ رساله‏، به‏‌کوشش‏:‏ جعفریان‏، رسول، اصفهان، بی‌نا‏.‏

58. فیض کاشانی، محمد محسن (1406ق). الوافی، محقق: حسینى اصفهانى‏، ضیاء‌الدین، قم، کتابخانۀ امام امیرالمؤمنین علی (ع)‏، چاپ اول‏.

59. قمى مشهدى، محمد‌بن محمد رضا (1368). تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب، محقق: درگاهی، حسین، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى، چاپ اول.

  1. قیصری، احسان‏ (بی‌تا). «اخباریان»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، بی‌نا.
  2. کشمیری‏، محمد على (1303ق)‏. نجوم‏ السماء، چاپخانۀ جعفری‏.
  3. کلینى، محمد‌بن یعقوب (1365). کافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه.
  4. کربن، هانری (1361). تاریخ فلسفۀ اسلامی، ترجمۀ اسدالله مبشری، تهران، امیر کبیر.
  5. گرجى، ابو القاسم (1421ق)‏. تاریخ فقه و فقها، تهران، مؤسسۀ سمت‏، چاپ سوم‏.
  6. مادلونگ، ویلفرد (1375). مکتب‏ها و فرقه‏هاى اسلامى در سده‏هاى میانه، مترجم: جواد قاسمی، آستان قدس رضوی.
  7. مامقانى‏، عبدالله (1350ق)‏. تنقیح‏ المقال‏، نجف‏.
  8. مجلسی، محمد باقر (1412ق). بحارالانوار الجامعه لدر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، مؤسسة الوفاء.
  9. مجلسی، محمد باقر (1423ق). زاد المعاد، بیروت، اعلمی.
  10. مجلسی، محمد تقی (1414ق). لوامع صاحب قرانی (شرح کتاب من لایحضره الفقیه)، قم، اسماعیلیان.
  11. مدرس‏، محمد على (1346ق)‏، ریحانةالادب‏، تبریز.
  12. مطهری، مرتضی (1374). اسلام و مقتضیات زمان، تهران، صدرا.
  13. مطهری، مرتضی (1391). مجموعۀ ‏آثار استاد شهید مطهرى، تهران، صدرا.
  14. مظفّر، محمد رضا (1405ق‏). أُصول الفقه، قم، مؤسّسة اسماعیلیان.
  15. مکارم شیرازى، ناصر (1427ق). دائرةالمعارف فقه مقارن، قم، مدرسۀ امام على‌بن ابى‌طالب (ع)، چاپ اول.

75. موحد ، صمد (1368) . « ابن ابی جمهور احسایی» دایرة المعارف بزرگ اسلامی ، زیر نظر : محمد کاظم موسوی بجنوردی ، تهران : مرکز دایره المعارف .

76. نجاشى، احمد‌بن على (1408ق)‏. رجال النجاشی (فهرست أسماء مصنفی الشیعه)‏، محقق: شبیرى زنجانى‏، سید موسى، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم‏.

  1. نراقی، محمد مهدى‌بن أبى‌ذر (1370ق). جامع السعادات، تصحیح: السیّد محمّد کلانتر، نجف، دارالنعمان، جامعة النجف الأشرف.
  2. نصر، حسین (1348). مجموعۀ آثار سهروردی، تهران، انستیتوی فرانسوی پژوهش‏های علمی در ایران.
  3. نفیسى‏، سعید (1335). تاریخ‏ اجتماعى‏ و سیاسى‏ ایران‏ در دورۀ معاصر، تهران‏.