گسترۀ معنایی آیۀ «وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً» با رویکردی فقهی از منظر مفسران فریقین

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

2 استاد دانشکدۀ الهیات، دانشگاه قم

چکیده

اخلاق بسترساز روابط اجتماعی است، به‌نحوی که در نبود آن جامعه دچار گسست و شکست روحی و روانی می‌شود. نمی‌توان بین فقه و اخلاق جدایی قائل شد؛ حکم شرعی، تشریعی است از جانب خداوند برای تنظیم زندگی انسان اعم از اینکه به افعال، ذات، اشیا و سایر امور زندگی انسان تعلق بگیرد و موضوعات اخلاقی نیز متعلق حکم شرعی قرار گرفته و دارای بار فقهی است. خداوند به پدیدۀ خوش‌اخلاقی در آیات قرآن کریم به شیوه‌های مختلف تأکید کرده و آن را با خطاب دستوری، همردیف مسائل مهمی همچون عدم پرستش غیرخدا، نیکی به پدر و مادر، اقامۀ نماز و زکات دادن قرار داده است. نکتۀ حایز اهمیت در موضوعات اخلاقی، منقح کردن آن است به این معنا که مشخص شود از کدام قسم از اقسام چهارگانۀ واجب، مستحب، حرام یا مکروه محسوب می‌شود. در این جستار برآنیم تا حکم فقهی وجوب خوش‌خلقی با دیگران را با استفاده از ملاکات احکامی همچون تنقیح مناط، الغای خصوصیت و قیاس و همچنین بر اساس روایات و تفاسیر فریقین استخراج کنیم.

کلیدواژه‌ها


 منابع
1. ابن ابى‌حاتم، عبدالرحمن‌بن محمد (1419). تفسیر القرآن العظیم. عربستان سعودی، مکتبة نزار مصطفى الباز.
2. ابن‌جوزى، ابوالفرج عبدالرحمن‌بن على (1422). زاد المسیر فى علم التفسیر، بیروت، دارالکتاب العربی.
3. ابن‌شعبه، حسن‌بن علی (1362ش). تحف العقول عن آل الرسول (ص)، قم، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
4. ابن‌قیم الجوزیه، شمس‌الدین ابی‌عبدالله محمد بن ابی بکر الزرعی الدمشقی (1415). جلاء الافهام فی فضل الصلاه والسلام علی محمد خیر الانام، قم، مؤسسۀ علمی و فرهنگی دارالحدیث.
5. ابن‌کثیر دمشقى، اسماعیل‌بن عمرو (1419). تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیة، منشورات محمد على بیضون.
6. امام رضا، على‌بن موسى علیهما السلام ‌(منسوب به امام رضا) (1406). صحیفة الرضا‌، مشهد، کنگرۀ جهانى امام رضا علیه‌السلام.
7. آمدى، عبدالواحد‌بن محمد تمیمى (1366ش). غررالحکم و دررالکلم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى قم.
8- ایازی، سید محمد علی (1389). ملاکات احکام و شیوه‌های استکشاف آن، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
9. بروجردى، سید محمد ابراهیم (1366). تفسیر جامع، تهران، انتشارات صدر.
10. بحرانى، سید هاشم (1416ق). البرهان فى تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت.
11. بغدادى، علاءالدین على‌بن محمد (1415ق). لباب التأویل فى معانى التنزیل، بیروت، دارالکتب العلمیة.
12. بغوى، حسین‌بن مسعود (1420ق). معالم التنزیل فى تفسیر القرآن، بیروت، دارالاحیاء التراث العربى.
13. بلاغى نجفى، محمد جواد (1420ق). آلاء الرحمن فى تفسیر القرآن، قم، بنیاد بعثت.
14. ثعالبى، عبدالرحمن‌بن محمد (1418ق). جواهر الحسان فى تفسیر القرآن، بیروت، دالااحیاء التراث العربى.
15. ثعلبى نیشابورى، ابواسحاق احمدبن ابراهیم (1422ق). الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دارالإحیاء التراث العربی.
16. جصاص، احمد‌بن على (1405ق). احکام القرآن (جصاص)، بیروت، دارالاحیاء التراث العربى.
17. حافظ، شمس‌الدین محمد (1381ش). [دیوان] حافظ، به سعی: سایه، تهران، کارنامه، چاپ هشتم.
18. حر عاملى، محمدبن حسن‌ (1409ق). تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة‌، قم، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام.
 
19. حلى، مقدادبن عبداللّه سیورى‌ (1425ق). کنز العرفان فی فقه القرآن‌، قم، انتشارات مرتضوى.
20. خمینی، روح الله (1378). شرح چهل حدیث، تهران: مؤسسۀ تنظیم ونشر آثار امام خمینی (ره).
21. -------------(1371). صحیفۀ امام خمینی-------------------------------------.
22. --------------(1380). کتاب الطهاره______________________________
23. ____________(1378). ولایت فقیه (حکومت اسلامی)_________________
24. دیلمى، حسن‌بن محمد (بی‌تا). أعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ اول.
25. راغب اصفهانى، حسین‌بن محمد (1412ق). المفردات فی غریب القرآن، دارالعلم الدار الشامیة، دمشق بیروت.
26. راوندى، قطب‌الدین سعیدبن هبة الله (1405). فقه القرآن فى شرح آیات الأحکام، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى.
27. زحیلى، وهبة‌بن مصطفى (1418ق). التفسیر المنیر فى العقیدة و الشریعة و المنهج، دمشق، دارالفکر المعاصر.
28. سید رضى، محمدبن حسین موسوى (‌1414ق). نهج البلاغة‌، گردآورنده فرمایشات امام، امیرالمؤمنین، علیه السلام، قم، مؤسسۀ نهج البلاغه‌.
29. سیوطى، جلال‌الدین (1404ق). الدر المنثور فى تفسیر المأثور، قم، کتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى.
30. شبر، سید عبدالله (1407ق). الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، کویت، مکتبة الألفین.
31. شریف لاهیجى، محمدبن على (1373ش). تفسیر شریف لاهیجى، تهران، دفتر نشر داد.
32. شیرازى، سید صادق حسینى (بی‌تا).‌ المسائل المنتخبة‌، بی‌جا.
33. صدرالدین شیرازى، محمدبن ابراهیم (1383ش). شرح أصول الکافی، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگى، چاپ اول.
34. صدوق، محمدبن على بابویه (1362ش) الأمالی، انتشارات اعلمى، بیروت، چاپ پنجم.
35. صدوق، محمدبن على‌بن بابویه (1362ش). الخصال، جامعۀ مدرسین، قم، چاپ اول.
36. صدوق، محمدبن علی‌بن بابویه (1378ق). عیون أخبار الرضا علیه‌السلام، نشر جهان، تهران، چاپ اول.
37. صدوق، محمدبن على‌بن بابویه (1396ق). فضائل الأشهر الثلاثة، کتابفروشى داورى، قم، چاپ اول.
38. صدوق، محمدبن على‌بن بابویه (1413ق‌.) من لایحضره الفقیه‌، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
39. طباطبایى، سید محمد حسین (1417ق). المیزان فى تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
40. الطبرسی، ابوعلی فضل‌بن الحسن (1379ق). مجمع البیان لعلوم القرآن، قم، شرکة المعارف الاسلامیة.
41. طبرى، ابوجعفر محمد‌بن جریر (1412ق). جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه.
42. طبرى کیا هراسى، ابوالحسن على‌بن محمد (1405ق). احکام القرآن (کیا هراسى)، بیروت، دارلکتب العلمیة.
43. طریحى، فخرالدین (1375ش). مجمع البحرین، تهران، کتابفروشى مرتضوى.
44. طوسى، ابوجعفر، محمدبن حسن (‌1414‍ق).‌ الأمالی‌، قم، دارالثقافة،.
45. عاملى، شهید ثانى، زین‌الدین‌بن على‌ (1413ق). مسالک‌الأفهام إلى تنقیح شرائع‌الإسلام‌، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة‌.
46. العروسی الحویزی، علی‌بن جمعه (1415ق). تفسیر نورالثقلین، قم، انتشارات اسماعیلیان.
47. عیاشى، محمد‌بن مسعود (1380ق). کتاب التفسیر، تهران، چاپخانۀ علمیه.
48. غزالی، ابوحامد (1417ق). المستصفی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
49. فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمدبن عمر (1420ق). مفاتیح الغیب، بیروت، دارالاحیاء التراث العربى.
50. فیض کاشانى، ملا محسن (1415ق). تفسیر الصافى، تهران، انتشارات الصدر.
51. قرطبى، محمدبن احمد (1364ش). الجامع لأحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو.
52. قمى طباطبایى، سید تقى (1400ق). دراساتنا من الفقه الجعفری‌، قم، مطبعة الخیام‌‌.
53. قمى طباطبایى، سید تقى‌ (1413ق). عمدة المطالب فی التعلیق على المکاسب‌، قم، کتابفروشى محلاتى‌.
54. قمى، على‌بن ابراهیم (1367ش). تفسیر قمى، قم، دارالکتاب.
55. قمى مشهدى، محمدبن محمد رضا (1368ش). تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى.
56. کاشانى، فیض، محمد محسن ابن شاه مرتضى‌ (1425ق). الشافی فی العقائد و الأخلاق و الأحکام‌، تهران، دار نشر اللوح المحفوظ‌.
 57. کاشانى، فیض، محمد محسن ابن شاه مرتضى (1406ق). الوافی، اصفهان، کتابخانۀ امام امیر لمؤمنین علی علیه السلام.
58. کاشانى، محمد‌بن مرتضى (1410ق). تفسیر المعین، قم، کتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى.
59. کاشانی، ملا فتح‌الله (1333ش). تفسیر کبیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، چاپخانۀ محمد حسن علمی.
60. کاشانى، ملا فتح‌الله (1423ق). زبدة التفاسیر، قم، بنیاد معارف اسلامى.
61. کلینى، ابوجعفر، محمدبن یعقوب‌ (1407ق). الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیة‌‌.
62. گرجی، ابوالقاسم (1372.ش). مجموعه مقالات حقوقی، ناشر: دانشگاه تهران، چاپ 2.
63. لحجی، عبدالله‌بن سعید (بی‌تا). منتهی السئؤل علی وسائل الوصول الی شمائل الرسول (ص)، جده، دارالمنهاج.
64. مازندرانى، ملا صالح (1382ق). شرح الکافی، تهران، المکتبة الإسلامیة، اول.
65. مجلسی، محمد باقربن محمد تقی (1410). بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.
66. محقق داماد، مصطفی (۱۳۸۱ش). قواعد فقه بخش مدنی (2)، ناشر: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ پنجم.
67. محمدی، ابوالحسن (1380ش). قواعد فقه، ناشر: نشر دادگستر، چاپ 5.
68. نراقی، ملا محمد مهدی (بی‌تا). علم اخلاق اسلامى (ترجمۀ جامع السعادات)، ترجمه: سید جلال‌الدین مجتبوی، تهران، انتشارات حکمت، چاپ چهارم.
69نمازی شاهرودی، علی (1403ق). مستدرک سفینه البحار، قم، مؤسسة النشر الإسلامی.
70. نورى، محدث، میرزا حسین (1408ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام