بررسی عدم ذکر «بسم الله الرحمن الرحیم» در ابتدای سوره برائت با تأکید بر محتوای سوره

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه الزهرا(س)

2 استاد دانشگاه الزهرا(س)

چکیده

    سورۀ مبارکۀ برائت تنها سوره در قرآن کریم است که با آیۀ کریمۀ «بسم‌الله الرحمن الرحیم» آغاز نشده است. در دربارۀ عدم ذکر آیۀ بسمله در ابتدای سورۀ برائت دلایل مختلفی مطرح می‌شود، پژوهش حاضر ضمن بررسی هر یک از دیدگاه‌های مطرح، با نظر به قراین خارجی در فضای سورۀ برائت اعم از فضای نزول و جوّ نزول، در پی آن است که مسئلۀ عدم ذکر بسمله در ابتدای سورۀ برائت را بررسی شود.
 رفتار گوناگون اصحاب پیامبر در جنگ تبوک (به‌عنوان واقعۀ مهمی در سال نهم هجرت) بیانگر گروه‌های مختلف مؤمنان و منافقان است. سال نهم یک نقطۀ عطف تاریخی در تاریخ شبه‌جزیرۀ عربستان بود و گرایش اکثریت به اسلام نوعاً به دلایل سیاسی، امنیتی و اقتصادی محسوب می‌شود و رویکردشان به اسلام تابع منافعشان بود و چهره‌ای که بیشتر خود را نشان می‌داد، کفر در پرتو ایمان یا به‌عبارت دیگر «نفاق» بود؛ رفتاری که محتوای سوره نیز شاهدی بر آن است.
    ذکر آیۀ بسمله از جانب خداوند سبحان در ابتدای هر سوره، دعوت از مردم برای بهره‌گیری از رحمت عامه و خاصۀ خداوند است منافقان در اثر مانعی که از کفر در برابر رحمت الهی ایجاد کرده‌اند، خویشتن را از رحمت الهی محروم کرده‌اند و به‌عبارتی عملکرد منافقان و به‌نوعی خواستۀ باطنی ایشان، قطع پیوند با خداوند و امت اسلامی است، خداوند هم پیرو رفتار منافقان، ایشان را از رحمت الهی خویش محروم کرده است.
 
 

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. قرآن کریم (1415ق). ترجمۀ محمدمهدی فولادوند، تهران: دارالقرآن الکریم.
    1. آلوسی بغدادی، سید محمود عبدالله (1415ق). روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم‏، چ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    2. ابن‌فارس،احمد (1404ق). مقاییس معجم مقاییس اللغه، چ اول ،تهران: انتشارات علوم اسلامی.
    3. ابن‌عاشور، محمدبن طاهر (بی‌تا). التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسه التاریخ.
    4. ابن‌منظور، محمدبن مکرم ‏(1414ق). لسان العرب‏، چ اول، بیروت: دار صادر.
    5. ابن‌هشام (بی‌تا). السیرة النبویه، بیروت: دارالمعارف.
    6. احمدزاده، سید مصطفی (1388ش). «وحدت موضوعی سوره‌ها در تفسیر تسنیم»، فصلنامۀ علمی – پژوهشی پژوهش‌های قرآنی، شمارۀ 57: 82 - 109.
    7. اشرافی، امیررضا (1387ش). «پیوستگی آیات قرآن و نقش آن در تفسیر از منظر علامه طباطبایی»، فصلنامۀ علمی  – پژوهشی قرآن شناخت، سال اول، شمارة دوم: 25 - 58.
    8. بحرانی، یوسف‌بن احمد (1363ش). حقائق الناظره فی الاحکام الطاهره، قم: جامعۀ مدرسین.
    9. بلاذری، احمدبن یحیی‌بن جابر (1996م). انساب الاشراف، بیروت: دارالفکر.
    10. تقوی، هدیه (1391ش). «سنخ‌شناسی و تبیین رفتاری صحابه پیامبر در غزوۀ تبوک»، پژوهشنامۀ تاریخ و تمدن اسلامی، شمارۀ 1، دورۀ 45: 113 - 130.
    11.  خضیر، جعفر السعید، حسن (1411ق). «تفسیر القرآن بالقرآن عند العلامه الطباطبایى (اطروحات جامعیة)»، رسالة القرآن، ش 1: 38 - 58.
    12. جعفریان، رسول (1369ش). تاریخ سیاسی اسلام، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    13. جوادی آملی، عبدالله (1388ش). تسنیم، قم: مرکز نشر اسراء.
    14. _________ (1383 ش). توحید در قرآن، چ اول، قم: مرکز نشر اسراء.
    15. حاجی امیری، شهربانو (1388ش).  «تحلیلی بر کیفیت چینش آیات و سوره‌های قرآن»، فصلنامۀ بینات، شمارۀ 63: 58 - 79.
    16. حجتی، سید محمدباقر (1374ش). پژوهشی در قرآن کریم، تهران: نشر فرهنگ اسلامی.
    17. حسن‌زاده آملی، حسن (1371ش). قرآن هرگز تحریف‌نشده، قم: انتشارات قیام.
    18. حسینی زنجانی، سید عزالدین (1388ش).حکمت فاطمی، به کوشش سید محمد حسینی زنجانی، قم: بوستان کتاب.
    19. خامه‌گر، محمد (1386ش). ساختار هندسی سوره‌های قرآن، چاپ دوم، تهران: سازمان تبلیغات.
    20. خویی، سید ابوالقاسم (1360ش). بیان در مسائل کلی قرآن، ترجمۀ صادق نجمی و هاشم هاشم‌زاده، قم: نشر مجمع ذخائر اسلامی.
    21. راغب اصفهانى، حسین‌بن محمد (1412ق). المفردات فی غریب القرآن‏، چ اول، بیروت‏: دارالعلم الدارالشامیة.
    22. رامیار، محمود (1362ش). تاریخ قرآن، تهران: انتشارات امیرکبیر.
    23. زمخشرى، محمود (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‏، چ اول، بیروت: دارالکتاب العربی.
    24. زندیه ، نورالدین (1391ش). ایزدی، مهدی، «سیاق و سباق در مکتب تفسیر علامه طباطبایی»، فصلنامۀ علمی – پژوهشی مطالعات قرآن و حدیث، شمارۀ 2، سال پنجم: 5 - 34.
    25. زورق، محمدحسن (1387ش). شهر گمشده، چ چهارم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
    26. سامرائی، فاضل صالح (1430ق). المتشابه الفظی من آی التنزیل، عمان: دارالعمار.
    27. سبحانی، جعفر (1379ق). تاریخ اسلام، قم: انتشارات امام عصر (عج).
    28. سیوطى، جلال‌الدین(2000م). ترتیب سور القرآن: نشر دارالمکتبه الهلال.
    29. طباطبایی، سید کاظم (1378ش). «سنجش و ارزیابی یک حدیث دربارة قرآن»، فصلنامۀ مطالعات اسلامی، شمارۀ 45 - 46: 61 - 82.
    30. طباطبایی، سید محمدحسین (1417ق). المیزان فى تفسیر القرآن‏، چ پنجم، قم‏: دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ‏ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
    31. طبرسی، فضل‌بن حسن (1373ش). مجمع‌البیان فى تفسیر القرآن‏، چ سوم، تهران‏: انتشارات ناصرخسرو.
    32. طریحی، فخرالدین (1408ش). مجمع البحرین و مطلع النیرین، تهران.
    33. طوسی ،حسن‌بن محمد (1413ق). خلاف، قم: دفتر نشر اسلامی.
    34. طیب، سید عبدالحسین (1378ش)‏. اطیب البیان فی تفسیر القرآن‏، چ دوم، تهران: انتشارات اسلام‏.
    35. فخرالدین رازى، محمدبن عمر (1420ق). مفاتیح الغیب‏، چ سوم ،بیروت: دارالاحیاء التراث العربى.
    36. فراهیدى، خلیل‌بن احمد (1410ق). کتاب العین‏، چ دوم، قم: انتشارات هجرت.
    37. قرشی، سید علی‌اکبر (1371ش). قاموس قرآن‏، چ ششم، تهران، دارالکتب الإسلامیة.
    38. قمی، محمدبن محمد (1368ش). کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
    39. مجلسی، محمدباقر (1403ق). بحارالانوار لدرر اخبار الائمة الاطهار، چ دوم، بیروت: دارالاحیاء التراث العربى.
    40. مصطفوى، حسن ‏(1360ش). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    41. مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان (1374ش). تفسیر نمونه، چ اول، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
    42. نووی، محی‌الدین (بی‌تا). المجموع شرح المهذب، بیروت: دارالفکر.
    43. واقدی، محمدبن عمر (1995م). المغازی، بیروت: مؤسسه الاعلمی.
    44.  یعقوبی، ابی‌واضح (بی‌تا). تاریخ یعقوبی، بیروت: دار صادر.
پژوهشنامه تفسیر کلامی قرآن
دوره 3، شماره 1
فروردین 1395
صفحه 57-80

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار